THE POETRY OF HATAYI (Shah Ismâ’il I) (1487-1524)

Shah Ismâil I, the founder of the Safavid dynasty, was a poet who wrote under the penname, Hatayi (Khata’i). Early in his reign, with few exceptions, he composed poetry in Turkish dialect of Azerbaijan and Kizilbas (Kizilbash). The defeat at the battle of Caldiran (1514) against the Ottoman marked both the end of Safavid expansion into Anatolia and a turning point in the life of Ismâil, who abandoned himself entirely to a life of hunting, drinking, composing poetry and fathering children.

From the spiritual and significant viewpoint, it is possible to divide Hatayi’s poems into four groups;

1. The poems, which contain the spirit of Sufism
2. The poems, which have the Alevi sect themes
3. The poems, which contain the sign of Hurufiye ecole.
4. The poems, on love and human relationships

Hatayi was greatly influenced in his poems by the work of the Hurufi poet, Nesimi. Hatayi’s poetry, besides its literary merit, is important in that it contains data concerning the true nature of early Safavid Shi’ism. Shah Ismâil’s poetry reveals the influence on him of the beliefs of different Shi’ite groups. His poems were recited for centuries in Alevi-Bektashi circles of Anatolia. The Ahl-i Hakk, who incorporated him in the syncretic pantheon of their sect, considered him to be the pir of Turkestan, in whose person God spoke in Turkish, Hatayi de türki dedi, and finally the adepts of the Shabak sect in Irak included the poems ascribed to Hatayi in their secred book, the Buyruk.

The Divan collection by Shah Ismâil is one of eleven extant copies of the manuscript. The poems include both religious and secular subjects. Although the paintings in this manuscript relate to the secular verses, the most remarkable of Shah Ismâil’s poems are religious. We can devide Shah Ismâil’s poetry into four major collections corresponding to the following;

1. Divan
2. Dahnâmah
3. The Nashatnâmah (a long mathnavi poem)
4. Divan in Persian

We give examples below from his Divan and his Dahnamah.

1. The Divan, the oldest and most authentic manuscript was completed in 1541, It contains 254 kasida ghazals, three mathnavis, one murabba and one musaddas. The great part of the content of Hatayi’s Divan consists of the lyrical poems. The Divan also reflexts Shah Ismâil’s ambitions as well as his introspective thoughts. Their fervid language and unorthodox claims were presumably aimed at whipping up the enthusiasm of Kizilbas (Kizilbash or Qizilbash) supporters. He also employed a poet laureate and two other poets, Riyadi of Zaveh and Abdullah Hâtifi; they were engaged in writing long poems in honour of Ismâil, but died before the poems were completed. It is thought that the manuscript was copied and illustrated for Sultan Ismâil himself, although the Divan of Hatayi has no colophon.

   (Some examples from his poems in Koşma style)

   Gönül ne gezersin seyran yerinde
   Âlemde her şeyin yerinde
   Olura olmaza dost deyüb gezme
   Bir ahdine bütün yâr olmayınca

   Yürü sofî yürü yolundan azma
   İlin gıybetine kuyular kazma
   Varub her dükkânda metâın çözme
   Yanında mürşidin var olmayınca

   Kalktı havalandı gönülün kuşu
   Kavga gıybet etmek kötünün işi
   Üstadın tanımaz bunda her kişi
   Anın kim mürşidi er olmayınca

   Varub bir kötüye sen olma nöker
   Çerhine değer de dolunu döker
   Ne Hudâ’dan korkar ne hicap çeker
   Bir kötüde nâmus âr olmayınca

   Şah Hatâyî’m edem bu sırrı beyan
   Kâmil midir câhil sözüne uyan
   Bir başdan ağlamak ömredir ziyan
   İki başdan muhib Yâr olmayınca

   Gele gönül hoş görelim bu demi
   Bu da böyle kalmaya bir gün ola
   Kişi çekmek gerek gussayı gamı
   Hak’tan gelür her ne gelse bir kula

   Er odur i’tikad ede pîrine
   Nazar ede evvel ü âhırına
   Elbet yok kadimdir ilter yerine
   Sana kim neylerse salagör yola

   Biz de biliriz ki dostu kardeşi
   Bulamadım bir kara gün yoldaşı
   Dost geçinüb yüze gülen kallaşı
   Bahâsıdır satmak gerek bir pula

   Her kişi bir hayâl ile eğlenür
   Dâim anın gönlünde ol eğlenür
   Böyle olur seydiğim gâh ağlanur
   Kimi gördük kıyâmete dek güle

   Kârun’u gör bunadı ya buldukça
   İnandı felek yüzüne güldükçe
   Sen iyilik et durma elden geldikçe
   Dediler Halk bilmezse Hâlik bile

   Gerçek olan kişi dosttan ayrılmaz
   Değme kişide hakîkat bulunmaz
   Sen seni satsan yedirsen bilinmez
   Bu zamanda kimse yaramaz ile

   Hatâyî dünyânın ötesi fâni
   Bizden evvel bunda gelenler kani
   Sanma dâim şad yürüye düşmeni
   Bir gün olub nevbet ana da gele

   Bu yolun yolcusu olayım dersen
   Elde iki karpuz tutmalı değil
   Derviş olub şalvar giyeyim dersen
   Gâhi giyüb gâhi atmalı değil

   Lâden bahçesinde gonca gül olmaz
   Kâmil ile yoldaş olan yorulmaz
   İki mahlûk vardır Hak’ka kul olmaz
   Mağrurluk gibirlik etmeli değil

   Mağrurlar orada olurlar yalan
   Kibr imiş yorulub yollarda kalan
   Eğer yolcu isen köprüyü dolan
   Göz göre çamura batmalı değil

   Koyun kuzusuna nasıl meledi
   Öküzün kulağına kimler enedi
   Garib bülbül gül dalında tünedi
   Her çalı başında ötmeli değil

   Şah Hatâyî İmam Câfer muhbiri
   Hak’kın yârânıdır Veyselkarânî
   Hak’kın haznesinden gelen güheri
   Müşteri olmayana satmalı değil

   (From gazels (ghazals) in the syllable metre)

   Var imdi var imdi var senin olsun
   Bir karârı bütünyâr senin olsun
   Eğer havalanıp yüksek uçarsan
   Yerlerden yukarı gök senin olsun
   Mürvet deyüb alçaklara inersen
   Bu yeter başına yer senin olsun
   Eğer bülbük olub dalda ötersen
   Üşte bağçe bağban bağ senin olsun
   Eğer sarraf olub cevher satarsan
   Üşte çarşu pazar şar senin olsun
   Özün Hak’ka tapşır sultan Hatâyî
   Üşte kara toprak sar senin olsun

2. The Dahnâmah, which was composed in 1506 in the mathnavi style, and in the hazadj metre. The subject of this poem is the exchange of ten letters between the lover and the beloved, which ultimately leads to their union. It concludes a number of ghazals in the same metre. This Dahnâmah belongs to a literary genre which was very popular in the Persian and Turkish literatures of the 14th and 15th centuries.

   -Sıfât-ı gülşen-i bahar –

   Kış gitti yine bahâr geldi
   Gül bitti vü lâlezâr geldi
   Kuşlar kamusu figane düştü
   Aşk oldu yine bu câne düştü
   Yer geydi kaba-yi Hızr pûşan
   Cümle dile geldi leb hamûşan

Bibliography

Allouche, Adel, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-962 / 1500-1555). Berlin, 1983.
Ergun, Sadrettin Nüzhet, Hatayî Divanı Şah İsmail-i Safevi, Hayatı ve nefesleri, Istanbul; Istanbul Maarif Kitaphanesi, MCMLVI (1956).
Ervavı, H. Mustafa, “Safavi Hanedanı”, Türkler, vol.6, 882-892, Ankara, 2002.
Hunt for Paradise, Court Arts of Safavid Iran 1501-1576 (exhibition catalogue), Jon Thompson and Sheila R. Canby (ed.), Milano, 2003.
The Encyclopaedia of Islam, New Edition, vol. IV.:186-188, Lieden: E. J. Brill,1978.

• 
•